" اجتهاد و تفقه در دين "

« فلولا نفر من كل فرقه منهم طائفه ليتفقهوا فی الدين و لينذروا قومهم‏
اذا رجعوا اليهم لعلهم يحذرون »( 1 ) .
يكی از مفكرين عالم اسلامی در اعصار اخير اقبال لاهوری است . اقبال اهل‏
هندوستان سابق و پاكستان جديد و در يك خاندان مسلمان پرورش يافته است‏
. او تحصيلات جديد را طی كرده و در همان زمان از تحصيلات قديم فی‏
الجمله‏ای بهره مند بوده است ولی شور اسلامی را هميشه داشته برعكس‏
اكثريت قريب به اتفاق محصلين ايرانی كه يك حالت رنگ پذيری عجيبی‏
نسبت به فرنگيها دارند . اين مرد تحصيلات عاليه‏ای در رشته فلسفه داشته و
كتابها به زبان انگليسی نوشته كه همان كتابها برای مستشرقين جزء مدارك‏
شمرده می‏شود . مرد بسيار باشور و از كسانی بوده است كه شم اسلامی داشته و
از آن حمايت كرده است كه تنها اسلام است كه می‏تواند دنيا را نجات بدهد
، با اينكه خودش مرد متجددی بوده و از افكار امروز حداكثر آگاهی را
داشته است . اشعار زيادی هم
پاورقی :
1 - سوره توبه ، آيه . 122

گفته است . حالا به اين جهت كاری ندارم .
او می‏گويد پدرم يك جمله‏ای به من گفت كه آن جمله برايم درس شد .
می‏گويد يك روز صبح مشغول تلاوت قرآن بودم ، پدرم گفت چه می‏كنی ؟ گفتم‏
قرآن می‏خوانم . گفت قرآن را آنچنان بخوان كه گوئی وحی ، برتو نازل شده‏
است . همين جمله مثل نقشی كه روی سنگ كنده باشند در دلم اثر گذاشت و
از آن به بعد به هر آيه‏ای كه رسيدم تا تأمل و تدبر نكردم رد نشدم .
اين مرد جمله‏ای دارد كه من به مناسبت اين جمله خواستم اسمی از او برده‏
باشم . اين جمله درباره اجتهاد است . می‏گويد : " اجتهاد قوه محركه اسلام‏
است " . شما يك اتومبيل را می‏بينيد حركت می‏كند . اين اتومبيل تا يك‏
نيروئی نباشد كه آن را به حركت در آورد ممكن نيست حركت بكند . جمله‏
ديگری هم هست از بوعلی سينا كه يك بحث جامعی در كتاب " شفا " دارد
راجع به اصول اجتماعی و اصول خانوادگی . می‏گويد حوائجی كه برای زندگی بشر
پيش می‏آيد بی نهايت است . اصول اسلام ثابت و لايتغير است و نه تنها از
نظر اسلام تغيير پذير نيست ، بلكه اينها حقايقی است كه در همه زمانها
بايد جزء اصول زندگی بشر قرار گيرد ، حكم يك برنامه واقعی را دارد ، اما
فروع ، الی مالانهايه . می‏گويد به همين دليل اجتهاد ضرورت دارد يعنی در
هر عصر و زمانی بايد افراد متخصص و كارشناس واقعی باشند كه اصول اسلامی‏
را با مسائل متغيری كه در زمان پيش می‏آيد تطبيق بكنند ، درك بكنند كه‏
اين مسأله نو داخل در چه اصلی از اصول است .

اتفاقا اجتهاد جزء مسائلی است كه می‏توان گفت روح خودش را از دست‏
داده است . مردم خيال می‏كنند كه معنی اجتهاد و وظيفه مجتهد فقط اينست‏
كه همان مسائلی را كه درهمه زمانها يك حكم دارد رسيدگی بكند مثلا در تيمم‏
آيا يك ضربه بر خاك زدن كافی است يا حتما بايد دو ضربه بر خاك زد ؟
يكی بگويد اقوی يك ضربه كافی است و ديگری بگويد احوط دو ضربه برخاك‏
بزند ، يا مسائلی از اين قبيل . در صورتی كه اينها اهميت چندانی ندارد ،
آنچه اهميت دارد مسائل نو و تازه‏ای است كه پيدا می‏شود و بايد ديد كه‏
اين مسائل با كداميك از اصول اسلامی منطبق است . بوعلی هم لزوم اجتهاد
را روی همين اساس توجيه می‏كند و می‏گويد به همين دليل در تمام اعصار بايد
اجتهاد وجود داشته باشد . اين فكرضد فكر اهل تسنن است . در آن وقت اهل‏
تسنن حق اجتهاد را منحصر كردند ( البته به حسب ظاهر ) به يك افراد معين‏
، كه در اينجا شيعه با آنها موافق نيست . شيعه می‏گويد اجتهاد بابی است‏
كه در تمام زمانها بايد باز باشد . از نظر آنها ابوحنيفه ، مالك بن انس‏
، شافعی و احمدبن حنبل چهار تا مجتهدند ، مجتهد جائز الخطا هم هستند .
قرآن كريم تعبيری دارد : « و ما كان المؤمنون لينفروا كافه فلولا نفر من‏
كل فرقه منهم طائفه ليتفقهوا فی الدين ». در تفسير اين آيه بحثهائی است‏
. ترجمه‏اش اين است : مؤمنين چنين نيستند كه همه‏شان يكجا كوچ كنند . چرا
از هر فرقه گروهی كوچ نمی‏كنند برای اينكه در امر دين تفقه پيدا كنند .
مقصود از اينكه مؤمنين چنين نيستند كه يكجا كوچ كنند چيست ؟ يعنی برای‏
چه

كوچ كنند ؟ برای اجتهاد . قرآن اين هدف را به اين تعبير ذكر كرده است :
« ليتفقهوا فی الدين »كه از هر فرقه‏ای ، طائفه‏ای در دين تفقه پيدا كنند
. قرآن مسأله‏ای را طرح كرده است به نام تفقه در دين . اين كلمه ، معنائی‏
بالاتر از معنای علم دين می‏فهماند . يك علم دين داريم يك تفقه در دين .
علم يك مفهوم وسيعی است . هر دانستنی را علم می‏گويند ولی تفقه به طور
كلی در هر موردی استعمال نمی‏شود . تفقه در جائی گفته می‏شود كه انسان يك‏
دانش عميقی پيدا بكند يعنی علم سطحی علم هست ولی تفقه نيست . " راغب‏
اصفهانی " می‏گويد : التفقه هو التوسل بعلم ظاهر الی علم باطن تفقه‏
اينست كه انسان از ظاهر باطن را كشف كند ، از پوست مغز را دريابد ، از
آنچه كه به چشم می‏بيند و حس می‏كند ، آنچه را كه حس نمی‏كند درك بكند .
معنای تفقه در دين اينست كه انسان دين را سطحی نشناسد ، يعنی در دين ،
روحی هست و تنی ، در شناختن دين تنها به شناختن تن اكتفا نكند .
ما در احاديث گاهی برمی‏خوريم به اينگونه مضامين : روزی برسد كه « لا
يبقی من القرآن الا درسه و من الاسلام الا رسمه » ( 1 ) از قرآن جز ياد گرفتن‏
ظاهری و از اسلام جز نقشی باقی نمی‏ماند . اميرالمؤمنين در يك جا راجع به‏
آينده بنی اميه كه بحث می‏كند می‏گويد مثل اسلام در آن زمان مثل ظرفی است‏
كه محتوی مايعی بوده است ، بعد آن ظرف را وارونه كرده باشند و آن مايع‏
پاورقی :
1 - بحار ، ج 52 ، ص 190 ( قريب به اين عبارت ) .

ريخته باشد ، ظرف خالی باقی مانده است . قسمتی از دستورهای دين شكل‏
ظرف را دارد برای دستورهای ديگری كه شكل آب را دارد . يعنی اين ظرف‏
لازم است اما اين ظرف برای آن آب لازم است . اگر اين ظرف باشد آن آب‏
هم نمی‏ريزد اما اگر آن آب نباشد و اين ظرف به تنهائی باشد ، انگار
نيست . اميرالمؤمنين می‏خواهد بفرمايد كه بنی اميه اسلام را توخالی می‏كنند
، مغزش را به كلی از ميان می‏برند و فقط پوستی برای مردم باقی می‏گذارند .
تعبير ديگر اينست كه : « و لبس الاسلام لبس الفرو مقلوبا » ( 1 ) در آن‏
زمان اين لباس را كه نامش اسلام است می‏پوشند اما مثل اينكه پوستينی را
وارونه پوشيده باشند ، هم خاصيت خودش را از دست می‏دهد و هم اسباب‏
مسخره می‏شود .
خود اينها می‏رساند كه لباس اسلام را به دو شكل می‏شود به تن كرد . يك‏
شكل اينكه يك امر بی خاصيت بی مغز جلوه كند و شكل ديگر اينكه معنی دار
باشد . يكی از رفقا نقل می‏كرد كه من يك وقتی گرفتاری‏ای داشتم بسيار شديد
. برای انجام يك كار خيلی كوچك كه اصلا زحمت هم نداشت ولی برای من‏
ارزش فوق العاده‏ای داشت ، به يكی از رفقا مراجعه كردم . او در جواب‏
گفت كه من الان بايد به نماز جماعت بروم . اگر در اينجا انسان بگويد
اسلام كه اينهمه به نماز جماعت توصيه كرده است ارزش قضاء حاجت يك‏
مسلمان را از بين برده است ، اين ، غلط است . مگر برای خدا فرق می‏كند
كه ما نماز تنها بخوانيم يا نماز جماعت ؟ اسلام كه گفته است نماز با
جماعت خوانده شود ، برای اين است
پاورقی :
1 - نهج البلاغه ، خطبه . 107

كه مردم در آن حالی كه حالت روحانيت و معنويت است ، چشمشان به صورت‏
يكديگر بيفتد و به اوضاع يكديگر رسيدگی بكنند . اينكه گفته‏اند اگر نماز
را به جماعت بخوانيد اين مقدار ثوابش زياد می‏شود برای اين است كه شما
را به يكديگر مهربانتر می‏كند ، در قضاء حوائج يكديگر ساعی‏تر می‏كند . يعنی‏
نماز را به جماعت خواندن پوسته‏ای است كه مغزی در آن نهفته است . مغز
آن ، عواطف اجتماعی و علاقمند بودن به سرنوشت ديگران است .
اينها دلالت می‏كند بر اينكه اسلام پوستی دارد و مغزی ، ظاهری دارد و
باطنی . پس تفقه لازم دارد . تفقه اينست كه انسان معنی را به دست‏
بياورد . اگر آن شخص می‏گويد اجتهاد قوه محركه اسلام است و يا گفته می‏شود
اجتهاد در هر عصر و زمانی لازم است و روح اسلام روح ثابتی است در تمام‏
زمانها همينطور كه بدن انسان متغير و روح تغيير ناپذير است ، اين شبهه‏
ايجاد نمی‏شود كه مقتضيات زمان ايجاب می‏كند حكم اسلام نقض بشود . اينجا
مثالی عرض می‏كنم : ما در آن قرآن دستوری داريم : « و اعدوا لهم ما
استطعتم من قوه و من رباط الخيل ترهبون به عدو الله و عدوكم »( 1 )
دستوری با كمال صراحت بيان شده ، هدف اين دستور هم ذكر گرديده است .
اسلام دين نيرومندی است . خارجيها هم اين را قبول دارند . " ويل دورانت‏
" گفته است هيچ دينی به اندازه اسلام پيروان خودش را به نيرومندی دعوت‏
نكرده است . اسلام می‏گويد قوی باشيد ، نيرومند باشيد . اسلام از
پاورقی :
1 - سوره انفال ، آيه . 60

ضعف و ضعيف بدش می‏آيد . اسلام به جامعه اسلامی دستور می‏دهد كه در مقابل‏
دشمن آنچه كه در استطاعت داری تهيه بكن . از لحاظ غايت و هدف اين‏
دستور هم می‏گويد شما بايد از لحاظ نيروی مادی طوری باشيد كه رعب شما در
دل دشمنانتان باشد . همين الان می‏بينيد كشورهای بزرگ چه رعبی در دل مردم‏
ايجاد كرده‏اند ! قرآن می‏گويد مسلمانان بايد آنقدر نيرومند باشند كه هر
جمعيت غيرمسلمانی وقتی مسلمانها را می‏بينند رعب آنها در دلشان ايجاد
بشود برای اينكه خيال تجاوز در دماغشان خطور نكند . يك كسی قدرت و نيرو
می‏خواهد برای تجاوز ، يك كسی هم قدرت و نيرو می‏خواهد برای جلوگيری از
تجاوز . قرآن هرگز نيرو را برای تجاوز توصيه نمی‏كند چون می‏گويد : « و لا
يجرمنكم شنان قوم علی ان لا تعدلوا »( 1 ) حتی اگر دشمنان خدا به شما بدی‏
كردند مبادا از عدالت خارج بشويد . ولی اسلام به ديگری هم اجازه تجاوز
نمی‏دهد . اين يك دستور .
وقتی ما وارد سنت پيغمبر می‏شويم می‏بينيم پيغمبر يك سلسله آداب و سنن‏
را در زمان خودش بيان كرده است كه در فقه به نام " سبق و رمايه "
آورده شده است . در اسلام سبق و رمايه مستحب است . " سبق " مسابقه‏
اسب دوانی است و رمايه تيراندازی كردن است . اسلام هر نوع برد و باختی‏
را تحريم كرده است مگر برد و باختهائی كه در زمينه مسابقه اسب دوانی و
يا مسابقه تيراندازی باشد . اين از مسلمات فقه ما است كه يك
پاورقی :
1 - سوره مائده ، آيه . 8

چنين سنن و آدابی در دين هست . حالا اينجا يك وقت هست ما جمود به خرج‏
می‏دهيم می‏گوئيم " « اعدوا لهم ما استطعتم من قوه »" يك دستور است ،
و دستور سبق و رمايه ، دستور ديگری است يعنی اگر پيغمبر توصيه كرده است‏
كه سبق و رمايه را ياد بگيريد و به فرزندان خودتان هم بياموزيد ، اين يك‏
علاقه‏ای است كه پيغمبر به اسب و اسب دوانی و تيراندازی و كمان داشته‏
است . پس اين دستور در تمام زمانها بايد به همين شكل در ميان ما باقی‏
بماند ! اينطور نيست . " سبق و رمايه " فرزند " « اعدوا لهم ما
استطعتم من قوه »" است . اسلام می‏گويد شما در تمام زمانها بايد حداكثر
نيرومندی را داشته باشيد . اسب دوانی و تيراندازی از نظر اسلام اصالت‏
ندارد بلكه شكل اجرائی " « اعدوا لهم مااستطعتم من قوه » " است .
دستور ، آن است ، اين ، شكل اجرائی آن است و به عبارت ديگر جامه‏ای‏
است كه به بدن آن دوخته شده است . يعنی اسلام برای سبق و رمايه اصالت‏
قائل نيست ، برای نيرومند شدن اصالت قائل است . نه اينكه بخواهيم‏
بگوئيم اين دستور چون گفته پيغمبر است اصالت ندارد ! نه ، تفكيكی ميان‏
دستور خدا و دستور پيغمبر نيست . مسأله اين است كه اسلام در مورد چه‏
دستوری اجرای خود آن دستور را خواسته است و چه دستوری را اجرا كننده يك‏
دستور ديگر دانسته است . اين همان حساب تفقه در دين است كه انسان‏
مقصود را دريابد .
يك مثال ديگر در نهج البلاغه است . نوشته‏اند شخصی آمد به حضرت علی (
ع ) اعتراض كرد كه چرا شما محاسنتان را رنگ نمی‏زنيد ؟ مگر پيغمبر دستور
نداد كه « غيروا الشيب »موی سفيد را

رنگ بكنيد ؟ فرمود چرا . عرض كرد شما چرا اين كار را نمی‏كنيد ؟ فرمود
اين دستور خودش اصالت ندارد . اين دستور برای منظوری بوده كه در آن‏
زمان بود ولی حالا ديگر نيست . آن منظور اين بود : در آن زمان عدد مسلمين‏
كم بود . در ميان سربازان اسلامی كه در جنگها شركت می‏كردند پير زياد بود
و ريش تمامشان سفيد بود . دشمن كه از دور اينها را می‏ديد ، می‏ديد يك‏
مشت ريش سفيد در ميان سپاه اسلام است . روحيه‏اش قوی می‏شد و در جنگ‏
قوت قلب نقش اول را دارد . پيغمبر ديد اگر اينها با ريشهای سفيد در
ميادين جنگ بيايند ، اول بار كه چشم دشمن به اينها می‏افتد ، روحيه‏شان‏
قوی می‏شود . لذا فرمود ريشها را رنگ ببنديد كه دشمن به پيری شما پی نبرد
. اين حاجتی بود مال آن روز . امروز ديگر اين حاجت وجود ندارد و در اين‏
جهت هر كسی آزاد است . حالا اينجا يك روح است كه اين روح بايد در تمام‏
زمانها ثابت باشد و آن اينست كه نبايد كاری كرد كه روحيه دشمن قوی بشود
چه در جنگ و چه در غير جنگ . لهذا ما مسلمانها بايد نقايص خودمان را
مرتفع بكنيم ، نبايد طوری رفتار كرد كه غير مسلمان ، مسلمانها را ضعيف و
ناتوان تلقی بكند . اين اصل ثابت ، در يك زمان وقتی بخواهد اجرا بشود
شكل اجرائيش اينست كه پيرمردها ريشها را رنگ بزنند ، اما اين شكل در
تمام زمانها ثابت نمی‏ماند . اين ، معنای تفقه در دين است ، معنای‏
بصيرت در دين است .
از خصوصيات اسلام است كه اموری را كه به حسب احتياج زمان تغيير می‏كند
، حاجتهای متغير را متصل كرده به حاجتهای ثابت ، يعنی هر حاجت متغيری‏
را بسته است به يك

حاجت ثابت ، فقط مجتهد می‏خواهد ، متفقه می‏خواهد كه اين ارتباط را كشف‏
بكند و آنوقت دستور اسلام را بيان بكند . اين همان قوه محركه اسلام است .
يكی از جمودهائی كه اخباريين به خرج می‏دهند تحت الحنك انداختن است .
اتفاقا ما دستور هم داريم . مرحوم فيض كاشانی با اينكه مرد اخباری مسلكی‏
است ولی در عين حال نيمه فيلسوف است . همين امر به فكرش يك روشنائی‏
مخصوص بخشيده است . نقطه مقابل تحت الحنك ، اقتعاط است . مرحوم فيض‏
در اينجا روحی و تنی به دست آورده است ، پوسته‏ای و هسته‏ای به دست‏
آورده است ، می‏گويد در آن زمان مخالفين يعنی مشركين شعاری داشتند و آن‏
اين بود كه تحت الحنك‏ها را از بالا می‏بستند و اگر كسی تحت الحنك را از
بالا می‏بست ، شعار آنها را پذيرفته بود و به قول امروزيها آرم آنها را
گرفته بود . اينكه دستور دادند كه شما تحت الحنك بياندازيد ، خود تحت‏
الحنك موضوعيت ندارد ، مخالفت با شعار مشركين موضوعيت دارد يعنی‏
مسلمان نبايد شعاری را كه مال ديگران است انتخاب بكند . اين ، تا وقتی‏
بود كه يك همچو مشركينی وجود داشت و يك چنين شعاری داشتند . ولی امروز
كه اصلا يك همچو مشركينی وجود ندارد و چنين شعاری هم در بين نيست ، ديگر
تحت الحنك انداختن كه فلسفه‏اش دهن كجی به آنها است ، لزومی ندارد ،
ديگر موضوعيت ندارد . حال مرحوم فيض كه اين حرف را زده است آيا حكم‏
اسلام را نسخ كرده است ؟ نه ، مقصود اين دستور را خوب درك كرده است ،
يعنی همان اجتهادی را كه به گفته اقبال پاكستانی قوه محركه اسلام‏

است ، خوب درك كرده ، اجتهادی را كه بوعلی گفته كه وجود مجتهد در تمام‏
زمانها لازم است خوب به دست آورده است ، هسته را از پوسته تشخيص داده‏
است .
مثال ديگر : اگر بپرسند كلاه شاپو حرام است يا نه ، كت و شلوار حرام‏
است يا نه ، می‏گوئيم اينها يك زمانی حرام بوده‏اند ولی فعلا حرام نيستند
برای اينكه زمانی بود كه كلاه شاپو مخصوص اجانب بود ، واقعا كلاه فرنگی‏
بود ، در هر جا اگر كسی اين كلاه را به سر می‏گذاشت ، معنايش اين بود كه‏
او مسيحی است ، كلاه شاپو به سر گذاشتن اين مفهوم را داشت . تا وقتی كه‏
اين كلاه شعار آنها بود ، هر مسلمانی كه آن را می‏پوشيد عمل حرامی انجام‏
داده بود ولی بعد اين كلاه در تمام دنيا معمول شد ، مردم از هر مذهب و هر
ملتی آن را پذيرفتند و آن شعار مخصوص را از دست داد و چون از شعار بودن‏
خارج شد ، امروز ديگر آن لباس معنی‏دار سابق نيست . لذا امروز پوشيدن آن‏
حرام نيست . پيغمبر جديدی هم لازم نيست بيايد ، حكم اسلام هم دو تا نشده‏
است .
به نظر من يكی از معجزات اسلام خاصيت اجتهاد است . معنای اجتهاد اين‏
نيست كه يك نفر بنشيند و يك حرفی را همينطور بزند . اسلام به جهاتی كه‏
اتفاقا بعضی از آنها را ذكر كردم ، خصوصياتی در ساختمان خود دارد كه بدون‏
اينكه با روح دستوراتش مخالفتی شده باشد ، خودش حركت و گردش می‏كند نه‏
اينكه ما بايد آن را به حركت در آوريم ، خودش يك قوانين متحرك و
ناثابتی دارد در عين اينكه قوانين ثابت و لايتغيری دارد ، ولی چون آن‏
قوانين متغير را وابسته كرده است به اين قوانين ثابت ، هيچوقت‏

هم اختيار از دست خودش خارج نمی‏شود . بزرگترين نعمتها تفقه در دين است‏
كه انسان بصيرت پيدا بكند .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: